Durante xeracións, os setos de buxo (boj) foron parte do ADN vexetal de Galicia. Nos camiños que soben ás aldeas, nas entradas das casas de pedra, nos xardíns que protexen ás árbores froiteiras do vento, o 'Buxus sempervirens' ofrecía o seu verdor perenne como símbolo de orde, de resistencia, de arraigo. Hoxe, ese verdor estase apagando. E estao facendo a unha velocidade inquedante, case silenciosa. O culpable ten nome popular: papabuxos, e xa é parte do vocabulario do desastre natural que ameaza dende fai anos a moitos elementos da paisaxe tradicional galega. Trátase da larva dunha avelaíña asiática invasora ('Cydalima perspectalis'), que se instalou en Galicia a partir de 2014 e que arrasou con milleiros de buxos na última década.

O buxo tivo sempre unha presenza constante nos cemiterios galegos. Plantábase a miúdo como símbolo de eternidade, resistencia e recollemento, e o seu verdor persistente acompañaba tombas e camiños de acceso coma unha maneira de respecto vexetal. Hoxe, mesmo eses espacios de memoria están a ser invadidos. Os restos que deixa ao seu paso esta eiruga son inconfundibles: pólas peladas, follas devoradas, telarañas secas enredadas nun arbusto que ata fai uns días semellaba estar san... Non dá tregua. "En cuestión de días, se non se actúa, pode secar un seto enteiro", advirte Francisco Otero Otero, presidente da Asociación de Fruticultores de Galicia (AFRUGAL). E dío con preocupación profesional, pero tamén ca tristeza de quen ve como desaparece un anaco da identidade local.

A AMEAZA QUE CHEGOU VOANDO

O papabuxos chegou a Europa dende Asia fai dúas décadas e espallouse sen freo. En Galicia atopou o lugar perfecto: humidade constante, temperaturas suaves e ausencia de inimigos naturais. A femia adulta da polilla pon os seus ovos no envés das follas de buxo, e de aí nace o pesadelo: pequenas eirugas verdes, con raias escuras e unha voracidade fóra de escala. Cada tempada pode haber entre tres e cinco xeracións. As larvas non só comen as follas: tamén a cortiza nova, debilitando a planta ata matala. A progresión é tan rápida que moitos veciños non se dán conta ata que o arbusto foi devorado por completo. "O gran perigo é que a xente adoita detectalo cando o dano xa é visible, e, para entón, xa é tarde", explica Otero.

E non se trata só dunha cuestión estética. Para moitas familias rurais, os buxos eran parte da historia íntima da casa: delimitaban fincas, daban sombra aos camiños, adornaban as entradas e protexían as colleitas do vento. "Nalgunhas parroquias de Ourense e Lugo, era típico que se plantasen buxos nas entradas das casas. Agora eses setos desaparecen sen remedio e, con eles, parte da paisaxe tradicional", lamenta o presidente de Afrugal. 

QUE SE PODE FACER?

A clave está na anticipación. A detección temperá é fundamental para evitar que o arbusto quede completamente arrasado. Francisco Otero insiste na importancia de revisar regularmente os setos, sobre todo a partir da primavera, cando comeza a eclosión. O control químico máis efectivo en zonas residenciais é o biolóxico: tratamentos con 'Bacillus thuringiensis', un insecticida natural que actúa sobre as eirugas sen danar a outros insectos beneficiosos. Tamén se poden usar piretrinas vexetais, sempre evitando os días de choiva.

"Hai que tratalo coma unha praga agrícola máis, con rigor e seguimento, pois non é unha cuestión só de xardinaría", advirte o fruticultor. En espazos urbanos, o problema agrávase pola falta de seguemento continuo. Nas fincas rurais, sen embargo, o buxo a miúdo segue tendo unha función práctica, o que abre unha oportunidade para campañas de control integradas e sostidas no tempo.

UN SÍNTOMA DUN PROBLEMA MAIOR

A historia do papabuxos é, en realidade, a historia de moitas outras especies invasoras que chegaron a Galicia nas últimas décadas: a velutina (vespa asiática), o picudo vermello das palmeiras, ou, máis recentemente, unha variedade de carracha vencellada a zonas polas que discorre o Camiño de Santiago. "Estanos pasando con moitas especies: a velutina, o picudo, o papabuxos... e non aprendemos. Non se trata só de controlar unha praga, trátase de entender que estas invasións están vencelladas ao cambio climático, á globalización e á falta de planificación", resume Francisco Otero.

Por iso, máis aló do arbusto concreto, o que está en xogo é a capacidade de resposta colectiva ante os desequilibrios ecolóxicos. A desaparición do buxo non é só a fin dun seto. É a erosión dunha memoria vexetal que durante séculos se integrou na paisaxe, coma un fío verde que unía natureza e cultura. É, en definitiva, unha advertencia. Porque se deixamos que ese fío rache en silencio, o próximo que desapareza quizáis xa non sexa un arbusto, senón a relación que tiñamos co vivo. E recuperala pode ser máis difícil que frear unha eiruga voraz.